İşçi Alacakları ve Şartları Nelerdir?

Editör
Blog
18 Ocak 2024

İşçi alacakları, işçinin iş sözleşmesi ve mevzuat gereği hak kazandığı her türlü ücret, alacak ve tazminatların tümünü ifade eden terimdir. İşçi alacakları 4857 sayılı İş Kanunu’nda düzenlenmiştir. İşçi alacakları; ücret, kıdem tazminatı, fazla mesai ücreti, yıllık izin ücreti, ihbar tazminatı, ulusal bayram ve genel tatil ücreti, yol ve yemek ücretleri ve hafta tatili gibi kalemlerden oluşmaktadır. Bu alacaklardan bazıları fesih şartı aranan alacaklar olup bazıları ise fesih şartı aranmayan alacaklardır. Yine her bir alacağa hak kazanabilmek için birtakım şartlar bulunmaktadır.

A. Feshe Bağlı İşçi Alacakları : Kıdem tazminatı, ihbar tazminatı, yıllık ücretli izin alacağı, kötü niyet tazminatı gibi işçi alacakları feshe bağlı alacaklardır. Bu alacakların işçi tarafından talep edilebilmesi için iş sözleşmesinin sona ermesi ve diğer şartların da sağlanması gerekmektedir.

A.1 Kıdem Tazminatı : Kanunda sayılan şartların gerçekleşmiş olması durumunda işverentarafından, iş sözleşmesi sona eren işçiye çalıştığı süre ile orantılı olarak ödenen alacak kalemidir. Bu ücret işçiye, her geçem tam yıl için 30 günlük ücreti tutarında ödenir. İşçi, aynı işverene ait farklı iş yerlerinde farklı zamanlarda çalışmış olsa da kıdem tazminatına hak kazanmaktadır. Kıdem tazminatının şartları :

– 4857 sayılı İş Kanunu’na göre işçi sayılmak
– Bir iş yerinde en az 1 yıl çalışmış olmak
– İş sözleşmesinin kanunda sayılan nedenlerden biriyle sonlandırılmış olması gerekmektedir. Yani iş sözleşmesi işveren tarafından sonlandırılmışsa haksız fesih olmalı, işçi tarafından sonlandırılmışsa haklı fesih olmalıdır.Kıdem tazminatı için zamanaşımı süresi : 25.10.2017 tarihinden önce sona eren iş sözleşmeleri için 10 yıl, bu tarihten sonra sona eren iş sözleşmeleri için 5 yıldır. Süreler fesih tarihi ile birlikte işlemeye başlar.

A.2 İhbar Tazminatı : Belirsiz süreli iş sözleşmesinin işveren tarafından haklı bir neden bulunmaksızın ve bildirim sürelerine uymaksızın feshedilmesi durumunda işçiye ödenmesi gereken işçi alacağıdır. İhbar tazminatına hak kazanmış olmak için herhangi bir çalışma süresi şartı bulunmamaktadır. Ancak deneme süresi içerisinde bulunan işçinin ihbar tazminatı talep etme hakkı yoktur. İhbar süreleri İş Kanunu madde 17’de düzenlenmiştir. Buna göre:
İşi altı aydan daha az süren işçi için, bildirimin diğer tarafa yapılmasından başlayarak iki hafta sonra,

İşi altı aydan bir buçuk yıla kadar süren işçi için, bildirimin diğer tarafa yapılmasından başlayarak dört hafta sonra,
İşi bir buçuk yıldan üç yıla kadar süren işçi için, bildirimin diğer tarafa yapılmasından başlayarak altı hafta sonra,
İşi üç yıldan fazla sürmüş işçi için, bildirimin diğer tarafa yapılmasından başlayarak sekiz hafta sonra sözleşme feshedilmiş sayılır.

İhbar tazminatında zamanaşımı süresi: 25.10.2017 tarihinden önce sona eren iş sözleşmeleri için 10 yıl, bu tarihten sonra sona eren iş sözleşmeleri için 5 yıldır.

A.3 Yıllık Ücretli İzin Alacağı : Yıllık izin, bir yıl boyunca çalışmış olan işçinin dinlenebilmesi için öngörülmüş bir izindir. İşçi yıllık izin hakkını kullanırken de ücreti peşin olarak ödenmelidir. İşçinin yıllık izin günlerinde çalıştırılması karşılığında ödenmesi gereken ücret ise yıllık ücretli izin alacağıdır. Yıllık ücretli izin hakkı vazgeçilmez bir hak olup kanuni bir hak olduğundan sözleşmenin haklı ya da haksız nedenle feshedilmiş olmasının bir önemi yoktur. Bu alacağa hak kazanabilmek için en az bir yıl çalışmış olmak gerekmektedir. Yıllık ücretli izin süreleri hizmet süresine göre değişmektedir. İş Kanunu madde 53’e göre:

– Bir yıldan beş yıla kadar(beş yıl dahil) hizmet süresi olan işçiler için en az on dört gün

– Beş yıldan az on beş yıldan fazla hizmet süresi olan işçiler için en az yirmi gün

– On beş yıl(dahil) ve daha fazla hizmet süresi olan işçiler için en az yirmi altı gün olmalıdır.

Yeraltı işlerinde çalışan işçiler için bu süreler dörder gün arttırılarak uygulanır. Ayrıca on sekiz ve daha küçük yaştaki işçiler ile elli ve daha büyük yaşlarda olan işçiler için yıllık ücretli izin süresi yirmi günden az olamaz. Yıllık ücretli izin alacağında zamanaşımı süresi; 01.07.2012 tarihinden önce sona eren iş sözleşmeleri için 5 yıl, 01.07.2012-25.10.2017 tarihleri arasında sona eren iş sözleşmeleri için 10 yıl, 25.10.2017 tarihinden sonra sona eren iş sözleşmeleri için sona erme tarihinden itibaren 5 yıldır.

A.4 Kötü Niyet Tazminatı : İş güvencesinden yararlanmayan işçinin iş sözleşmesinin, işveren tarafından kötü niyetli olarak feshedilmesi durumunda hak kazanılan tazminat kötü niyet tazminatıdır. Burada iş sözleşmesi belirsiz süreli iş sözleşmesi olmalıdır. Kötü niyet tazminatı, bildirim sürelerini üç katı kadar olacak şekilde ödenmektedir. Örneğin kadın işçinin hamile olduğu için işten çıkarılması, işçinin işveren aleyhine tanıklık yapması gibi durumlarda iş sözleşmesi feshedilirse kötü niyet tazminatı gündeme gelecektir.

B. Feshe Bağlı Olmayan İşçi Alacakları : Ücret, fazla mesai ücreti, ulusal bayram ve genel tatil ücreti, hafta tatili ücreti bu kapsamda yer alan işçi alacaklarıdır. İşçinin bu alacakları talep edebilmesi için iş sözleşmesinin sona ermesine gerek yoktur. İş sözleşmesi devam ederken dahi işçi, işverenden bu alacakları talep edebilir.

B.1 Ücret Alacağı : Ücret, işçinin yaptığı iş karşılığında işçiye ödenen bedeldir. Bu bedel işçinin fiziksel ya da düşünsel emeğinin karşılığı olarak işveren tarafından bazen de üçüncü kişi tarafından ödenir. İş Kanunu madde 32’de düzenlenmiştir. Ücret en geç ayda bir ödenmek zorundadır. Ücret alacağının zamanaşımı süresi 5 yıl olup, bu süre alacak muaccel olduğu tarihten itibaren işlemeye başlar.

B.2 Fazla Mesai Ücreti : Fazla mesai ücreti, İş Kanunu madde 41’de düzenlendiği üzere haftalık 45 saati aşan çalışmaları ifade etmektedir. Haftalık çalışma süresinin aşılması halinde her bir saat için işçiye, normal ücretinin %50 fazlası ödenir. Ancak haftalık çalışma süresi iş sözleşmesi ile 45 saatten daha az belirlenmiş olabilir. Bu durumda sözleşmede belirlenen saatin aşılması halinde işçinin normal ücretinin %25 fazlası ödenir. Ayrıca işçinin günlük çalışma saati kanunen 11 saat, gece çalışmasında ise 7,5 saat olarak belirlenmiştir. Gündüz ve gece çalışma saatlerinin aşılması durumunda da işçiye fazla mesai ücreti ödenmelidir. Bu durumda haftalık çalışma saati 45 saati aşmıyor olsa dahi fazla mesai ücreti ödenir. Son olarak yıllık fazla mesai saati de 270 saati geçemez. İşverenin işçiye fazla mesai yaptırabilmesi için işçiden yazılı onay alması gerekmektedir. İşçi iş sözleşmesi devam ederken de fazla mesai ücretini talep edebilir. Fazla mesai ücreti alacağının zamanaşımı 5 yıldır ve muaccel olduğu tarihte süre işlemeye başlar.

B.3 Ulusal Bayram ve Genel Tatil Ücreti : Ulusal bayram ve genel tatil olarak kabul edilen günlerde çalışmayan işçi, çalışmış gibi ücret almaya hak kazanır. Bu belirtilen günlerde çalışan işçi ise çalıştığı her gün için bir günlük ücret almaya hak kazanır. Yani işçi bu tatil günlerinde çalışırsa iki günlük çalışma ücreti alacaktır. Ulusal bayram ve genel tatil günleri şu şekildedir : 1 Ocak Yılbaşı, 29 Ekim Cumhuriyet Bayramı, 23 Nisan Ulusal Egemenlik ve Çocuk Bayramı, 1 Mayıs İşçi Bayramı, 19 Mayıs Gençlik ve Spor Bayramı, 15 Temmuz Demokrasi Günü, 30 Ağustos Zafer Bayramı, Ramazan ve Kurban Bayramları. Bu ücret alacağında da zamanaşımı süresi 5 yıldır ve doğdukları anda muaccel hale gelirler.

B.4 Hafta Tatili Ücreti : İş Kanunu madde 46’da düzenlenmiştir. Buna göre işçi, çalıştığı 7 günlük süre boyunca kesintisiz en az 24 saat dinlenme yani hafta tatili hakkına sahiptir. İşçi bu sürede çalışmasa dahi çalışmış gibi ücret almaya hak kazanır. Eğer işçi hafta tatilinde de çalışır işe bir günlük çalışma ücretine daha hak kazanacak ve varsa fazla çalışma ücreti de alacaktır. Yani işçi iki günlük çalışma ücreti alacak, bir de fazla çalışma yapmış ise bir günlük ücretine fazla mesai ücreti zam oranı uygulanacaktır. Bu ücret alacağının zamanaşımı da 5 yıl olup doğduğu anda muaccel hale gelir.